İşletme kuruluş yeri, işletmenin ana faaliyetlerini gerçekleştireceği ve uzun yıllar sürdüreceği coğrafi konum anlamına gelir.
İşletme açma aşamasında en önemli unsurların başında işletme kuruluş yeri seçimi yer alır. Kuruluş yeri seçimi, işletme tipine, firmanın üreteceği mal ya da sunacağı hizmete, yer alacağı pazarın koşullarına, kapasite büyüklüğüne, dolayısıyla talebe bağlı değişkenlik gösteren stratejik bir karardır.
İşletme Kuruluş Yeri Seçimini Etkileyen Faktörler
Kuruluş yeri seçimi işletme verimliliğini, performansı, tedarik kolaylığını ve karlılığı etkiler. Karar aşamasında ekonomik faktörler, sosyal faktörler, doğal faktörler, psikolojik, fizyolojik ve politik faktörler göz önünde bulundurularak en uygun ve objektif karara varmak işletmenin ileriki zamanlarda karşılaşması olası sorunları minimuma indirecektir. 4 temel faktörü bütünüyle ele aldığımızda sıralayacağımız önemli etkenler; hammadde, taşıma giderleri, iş gücü, Pazar koşulları, enerji, yakıt ve su tüketimi, devlet teşvikleri, vergiler, toplum yapısı ve arazi özellikleridir.
Lokasyon Seçiminde Hammadde Faktörü
Kuruluş yerini seçerken bakacağımız ilk kriter işletme türü olmalıdır. Ürün ya da hizmet sağlayıcısı olmamız kararımızı ciddi yönde etkiler. Bu durumda üretim yapan bir işletme sahibi isek, üretim aşamasında hammadde, yardımcı madde gibi girdileri kullanmak zorundayızdır. Kuruluş yeri seçiminde girdileri tedarik etme koşulları, yani hammaddeye yakınlık, tedarikte süreklilik, elverişli fiyat unsurlarını göz önünde bulundurmak temel koşullardan biridir. Örneğin gıda sektöründe faaliyet gösteren bir işletme temel hammaddeyi tarımsal ürünlerden sağlıyorsa ürünün yetiştirildiği bölgeye yakın yer seçimi yapar. Uzun süreli depolamaya elverişsiz, çabuk bozulan ya da depolama, taşıma ve dağıtım maliyetleri yüksek ürün grupları tüketim pazarına yakın ya da içinde kurulmalıdır. Hizmet sektöründe ise malzemeye ulaşımdan ziyade pazarın şartları, rakiplerin konumu, talep, toplumsal özellikler, devlet teşvikleri gibi faktörler daha büyük önem taşır.
Günümüzde ulaştırma koşullarında yapılan iyileştirmeler her ne kadar maliyetleri büyük ölçüde düşürse de hammadde taşımada ya da ürünün üretim yerinden satış merkezlerine taşınmasında maliyetler doğru analiz edilmelidir. Her birim için lojistik maliyetleri hesaplanarak satış fiyatının içindeki yüzdesini belirlemek ve buna göre kuruluş yeri seçimi yapmak işletme karını büyük ölçüde etkileyecektir.
İşletme Kuruluş Yeri Seçiminde İnsan Gücünün Önemi
Kuruluş yeri seçiminde şüphesiz ki en önemli faktörlerden biri de insan gücünü sağlamanın kolaylığıdır. Özellikle emek-yoğun sanayi ya da imalat sektörlerinde nitelikli ve ucuz insan gücüne ulaşım şirket maliyetlerinde büyük bir gider avantajı sağlar. İnsan gücü kısıtlı bölgelerde ayrıca eğitim ya da kurs olanakları da sınırlı olacağından yanlış karar sonucu işletme, çalışan bulma ve eğitim yatırımını karşılamaya razı olmak durumundadır.
Su, Yakıt ve Enerji Faktörü
Su, yakıt ve enerji faktörü de kuruluş yeri seçiminde bazı işletmeleri yakından ilgilendirir. Örneğin, demir çelik, seramik, çimento, kağıt, otomotiv üretimi yapan işletmelerin en büyük gider kalemlerinden biri enerjidir. Bu sebeple enerji kaynaklarına yakınlığı önem arz etmektedir. Ayrıca su kaynakları, alt yapı elverişliliği de kuruluş aşamasında dikkat edilmesi gereken unsurlardır. Atık üreten işletmeler için yer seçimi, atık transfer maliyetleri açısından da ek olarak değerlendirilmesi gereken bir etmendir.
Arazinin Elverişliliği
Faaliyet yeri seçmede bir diğer faktör arazinin üretime ya da hizmete uygun olup olmadığının tespit edilmesidir. Örneğin kışın yolların kapanması ulaştırmada aksama yaratır, engebeli arazi, tesis kurulumunda ya da genişletilmesinde inşaat maliyetlerini yükseltir. İklim koşulları tarımsal üretimde kesintilere ya da bazı ürünlerin korunmasında ve depolanmasında ek maliyetlere sebep olabilir. Bunun dışında kötü iklim koşulları çalışan performansını da etkiler.
Bilindiği üzere devlet tarafından bazı bölgeler teşvik için önceliklidir. Ya da tam tersi çevresel ya da toplumsal bir takım sebeplerle üretimin engellenmesi ya da sınırlandırılması mümkündür. Kuruluş aşamasında vergi teşvikleri, yasal engeller, özel prosedürler, kredi avantajları, yatırım teşvikleri araştırılmalı, olanaklar avantaja dönüştürülmelidir.
Yukarı da açıklanan faktörlerin büyük bir kısmı üretim ve hizmet sektörleri için bütün olarak değerlendirilmelidir. Fakat hizmet sektöründe kuruluş yeri seçerken rakiplerin konumları, mevcut talep, talep yaratma potansiyeli, demografik yapı, ulaşım, çevresel olanaklar, pazarlama faaliyetlerinin elverişliliği gibi etkenler de doğru analiz edilmeli ve karı arttırıcı faktörleri bir arada bulunduran konumlar seçilmelidir.
Teknolojik gelişmeler kuruluş yerinin seçim sonuçlarında değişikliklere sebep olsa da bahsedilen temel faktörler her zaman göz önüne alınmalı, müdahale edilmesi sınırlı, katlanılması gereken giderler minimuma indirilmelidir.
Sonuç olarak bütün adımlar işletmelerin maliyet giderlerini düşürmeye, karlılığını arttırmaya yönelik analiz ve uygulamalar olarak değerlendirilmelidir. Yanlış yer seçimi tespit edildiği vakit yer değişikliği büyük maliyetlere sebep olduğu için bütün değerlendirmeler işletme büyüklüğüne göre yönetim konumundaki kişiler tarafından ya da uzmanlarca ele alınmalıdır.
Bütün bunların dışında baz alınan etkenler zaman içerisinde önem kaybedebilir ya da bir başka coğrafi konum işletme faaliyetlerini sürdürmede önem kazanabilir. Bu durumda gerekli fizibilite çalışmaları yapılarak yer değişikliğine gidilmesi mümkündür.